ในปัจจุบัน สถานการณ์การระบาดโควิด-19 ในประเทศไทยแย่ลงเนื่องจากมีจำนวนผู้ติดเชื้อเพิ่มขึ้นมากเกินกว่า 10,000 คนต่อวัน ร่วมกันกับอัตราการตายของผู้ป่วยเกิน 100 คนต่อวัน และเชื้อโรคที่กลายพันธุ์จนมีสายพันธุ์ Beta, Gamma, Epsilon ทำให้ทางรัฐบาลประกาศลงในราชกิจจานุเบกษาให้บุคคลที่ทำงานในภาครัฐ และภาคเอกชนทำงาน Work From Home ให้ได้มากที่สุดจนเป็น 100% กับให้ภาคการศึกษาสอนและเรียนผ่านทางออนไลน์ แทนที่จะให้เรียนในโรงเรียน/มหาวิทยาลัย [1, 2]
ในบทความนี้จะกล่าวถึงการทำงาน Work From Home คืออะไร รวมถึงความหมายของการเรียนออนไลน์ อุปกรณ์ที่ใช้และพูดถึงข้อคิดเห็นที่มีต่อการทำงานแบบรีโหมด รวมถึงการเรียนออนไลน์อีกด้วย
Work From Home และการเรียนออนไลน์คืออะไร?
การทำงาน Work From Home (WFH) และเรียนออนไลน์เป็นการทำงาน หรือเรียนที่บ้านแทนที่จะเดินทางโดยรถโดยสาร รถส่วนตัว รถไฟไปยังออฟฟิส/โรงเรียน ซึ่งจะช่วยทำให้คนทำงาน นักเรียน นักศึกษามีเวลามากขึ้นกว่าเดิมแทนที่จะทนกับรถติดระหว่างทาง และลดความเสี่ยงต่อการเจอหน้าซึ่งจะทำให้เกิดการติดเชื้อโควิด-19 ได้มากขึ้น [1-3]
อุปกรณ์ที่ใช้ WFH และเรียนออนไลน์
การทำงาน และเรียนที่บ้านจะใช้อุปกรณ์ที่เรามีกันทั่วไป ได้แก่คอมพิวเตอร์ตั้งโต๊ะ โน้ตบุ๊ค โทรศัพท์มือถือ แท็บเล็ต ที่มีเทคโนโลยีการสื่อสารทางอินเตอร์เน็ตที่ได้รับการพัฒนาให้มีความเร็วที่สูงมากพอที่จะสื่อสารได้อย่างไม่กระตุก [3]
ที่ในขณะนี้ปี 2564 ความเร็วอินเตอร์เน็ตมือถือเฉลี่ย 51.75 Mbps กับความเร็วอินเตอร์เน็ตบ้านเฉลี่ย 308.35 Mbps และอัตราการใช้งานอินเตอร์เน็ตของไทยที่มีจำนวนเพิ่มขึ้นเป็นจำนวน 48.59 ล้านคน หรือร้อยละ 69.5 จากการรายงานโดย We Are Social ผ่านรายงาน Digital 2021 Global Overview Report [4]
ต่อมา เมื่อเรามีอุปกรณ์ และอินเตอร์เน็ตแล้ว เรามาพูดถึงโปรแกรมบางส่วนที่ใช้ทำงานที่บ้าน และเรียนออนไลน์
โปรแกรมประชุม และสื่อสารทางออนไลน์
โปรแกรมประชุมออนไลน์เป็นโปรแกรมที่ใช้ประชุม คุยอบรม สนทนา แชทหรือเปิดคอร์สเรียนออนไลน์สำหรับการใช้งานในทีมที่บริษัท หรือใช้งานในโรงเรียน หรืออื่น ๆ ได้ โดยโปรแกรมในลักษณะนี้มีได้แก่ Zoom, Microsoft Team, Skype, LINE Video Call, Google Hangouts และอื่น ๆ [5, 6]
โปรแกรมเหล่านี้มีให้ดาวน์โหลดใช้งานได้สะดวก รวมถึงใช้งานได้ฟรี แต่อาจจะมีข้อจำกัด ถ้าต้องการใช้งานได้เพิ่มขึ้นมากกว่านี้จำเป็นต้องเสียเงิน ตัวอย่างเช่น Zoom มีข้อจำกัดที่ระยะเวลาการประชุมที่ประชุมได้ไม่เกิน 45 นาที ถ้ามากกว่านั้นจะต้องจ่ายเงินเพิ่ม ส่วน LINE ฟรี คนไทยใช้กันเยอะ เพียงแต่โปรแกรมนี้มีความสามารถหลายอย่าง เสียแต่ไม่ใช่โปรแกรมสนทนาที่ดี เนื่องจากย้าย Account ข้ามแพลตฟอร์มไม่ได้ข้อมูลการแชทจะหายไปก่อน แชร์ไฟล์แล้วมีหมดอายุ เป็นต้น
โปรแกรมบริหารงาน
โปรแกรมบริหารงานเป็นโปรแกรมที่ช่วยจัดสรรงาน จัดการงาน ติดตามการทำโปรเจคได้ตั้งแต่การเริ่ม จนสิ้นสุดกระบวนการของโปรเจคนั้น ๆ โปรแกรมที่อยู่ในกลุ่มนี้ได้แก่ Trello, Toggl, Jira, Asana, Productboard เป็นต้น [5, 6]
โปรแกรมเหล่านี้มีข้อดีอย่างไร โปรแกรมเหล่านี้มีข้อดีที่เราเห็นภาพรวมของการทำงานมากขึ้น ทำให้เรารู้ได้ว่าความก้าวหน้าของการทำงานเป็นอย่างไรแล้ว และมองเห็น Deadline ของงานว่าจะสิ้นสุดเมื่อไร นอกเหนือไปกว่านี้โปรแกรมช่วยให้ทีมทำงานได้อย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้นกว่าเดิม จากที่เคยใช้ Trello แล้ว ทำให้เรามองเห็นการทำงานเขียนโปรแกรมได้ดีขึ้น
โปรแกรมจัดการไฟล์
เดิมที เวลาเราจัดการไฟล์เราจะจัดการไฟล์ลงบนฮาร์ดดิสก์ภายนอก แฟลชไดรฟ์แล้วส่งไปให้เพื่อนร่วมงานภายในแผนกจนมีการติดไวรัสเป็นระยะ ต่อมามีการพัฒนาโปรแกรมจัดการไฟล์บนระบบคลาวด์มาได้ระยะหนึ่งแล้ว โปรแกรมเหล่านี้ได้แก่ Google Drive, OneDrive, Dropbox เป็นต้น [6]
โปรแกรมจัดการไฟล์บนคลาวด์เหล่านี้มีข้อดีมากกว่าการใช้งานแบบเดิมก็คือสะดวกฮะ เมื่อเราแก้ไขไฟล์อะไรก็ตาม ไฟล์นั้นจะเปิดบนคอมพิวเตอร์ อุปกรณ์พกพาไหนก็ได้ นอกไปจากนี้ เมื่อเราทำงานกันเป็นทีม เราสามารถกำหนดให้มีผู้ใช้หลายคนเข้ามาใช้งานร่วมกันได้ตามที่ต้องการ
อย่างไรก็ดีการใช้งานโปรแกรมจัดการไฟล์บนคลาดว์แบบฟรีเราจะใช้พื้นที่ได้อย่างจำกัด ถ้าเสียเงินจ่าย Office 365 ก็จะได้พื้นที่บน OneDrive เพิ่มขึ้นจนมีขนาด 1TB ต่อคนได้อีกตามที่คนแชร์ Office 365 กันบนเฟสบุ๊ค/ทวิตเตอร์ และอื่น ๆ ครับ
ข้อคิดเห็นที่มีต่อ WFH และเรียนออนไลน์
จากการนำ Work From Home ร่วมกับการเรียนออนไลน์มาใช้งานในยุคโควิดที่ระบาดเพิ่มขึ้นอยู่ในขณะนี้ เราจะพบว่ามีข้อดีอยู่หลายข้อ ได้แก่ เพิ่มประสิทธิภาพการทำงานที่มากขึ้น ลดต้นทุนของออฟฟิส หรือสำนักงานลงได้ ยืดหยุ่นมากกว่าเดิม ประหยัดค่าใช้จ่ายในการเดินทาง มีเวลาอยู่กับครอบครัวมากขึ้น สุขภาพดีขึ้น แบ่งเวลาได้ดีขึ้น สื่อสารครูผู้เรียนได้สะดวก และมีเครื่องมือออนไลน์ค้นคว้าข้อมูลมากกว่าเดิม [7-9]
ข้อดีทั้งหมดเหล่านี้ จากที่เรา และหลายคนได้ Work From Home ไปใช้ก็มีส่วนจริง เนื่องจากสภาพการเดินทางในกรุงเทพฯ ที่รถติด และบนรถไฟฟ้าก็มีคนที่หนาแน่นมาก ทำให้ใช้ระยะเวลาเดินมากมากเกินชั่วโมงขึ้นไป พอถึงออฟฟิสแล้วก็ทำงาน กลับบ้านไปเจอรถติดใช้ระยะเวลาเดินทางกลับบ้านราวชั่วโมงขึ้นไป สุดท้ายเมื่อคำนวณเวลาที่เสียไปในการเดินทางแล้ว ใช้ระยะเวลาที่มากจนทำให้มีเวลาอยู่กับครอบครัว อยู่กับลูกลดลง
นอกไปจากนี้ จากสถิติที่ทำเมื่อ 2 ปีก่อน (2019) ก็ระบุด้วยว่ากทม. มีรถติดมากเป็นอันดับต้น ๆ ของโลกอีก แถมเสียเวลาไป 207 ชั่วโมงต่อปีอีก [10]
ต่อมาก็ลดต้นทุนออฟฟิสได้ เนื่องจากเราไม่ต้องไปเช่าออฟฟิสแล้วนี่ เราก็ทำงานที่บ้านแทน จะตื่นมาทำงานก็ตื่นสายได้มากกว่าเดิมที่ต้องตื่นเร็วเพื่อออกไปเดินทางตามย่อหน้าก่อนหน้า สิ่งนี้ทำให้เรายืดหยุ่นได้มากกว่าเดิม
และเรื่องเรียนออนไลน์ก็ดีเช่นกัน เราสามารถสื่อสารกับครูได้โดยตรง จะสื่อสารทางการเรียนออนไลน์บน Zoom หรือพูดคุยผ่านทางการสื่อสารแบบ E-Mail หรือ LINE ก็ทำได้ (แต่เคยเห็นโพสในเฟสก็กล่าวว่าไม่ควรจะคุยผ่านทาง Direct Message)
อย่างไรก็ตาม มีข้อดีแล้วก็ต้องมีปัญหาที่พบเจอจากการทำงาน WFH ได้แก่ การติดต่อสื่อสารลดลง สถานที่พักไม่เหมาะสมต่อการทำงาน ค่าไฟฟ้าและค่าอินเตอร์เน็ตที่สูงขึ้น ทำงานเกินเวลามากกว่าปกติจนประสิทธิภาพการทำงานลดลง [7, 8]
ยิ่งไปกว่านั้น ไม่ใช่ว่าทุกงานจะ WFH ได้ 100% เพราะจากที่เราทำมาแล้ว ยังติดเรื่องงานเอกสารที่ไม่รองรับการส่งงานผ่านออนไลน์ เพราะต้องส่งเอกสารเป็นรูปแบบกระดาษไปยังธุรการที่ภาควิชา กับหลายอาชีพที่ไม่สามารถ WFH ได้ เช่นยาม แพทย์ พยาบาล ทหาร ตำรวจ และอื่น ๆ และบางบริษัทก็ใช่ว่าจะให้ WFH อีกนะ
สำหรับคนที่ติดตามเพิ่มเติม ไปอ่านได้ที่ WFH 100% ในทวิตเตอร์ และ #wfh100 ได้ครับ
ต่อไป ก็เป็นปัญหาที่พบจากการเรียนออนไลน์ ได้แก่ การสื่อสารทางเดียวที่จำเป็นต้องมีการประเมินเป็นระยะ ข้อจำกัดการเข้าถึงอุปกรณ์การเรียนจากความเหลื่อมล้ำการเข้าถึงเทคโนโลยี ขาดความเป็นส่วนตัว เนื่องจากไม่มีห้องส่วนตัวสำหรับการเรียนออนไลน์ ขาดการคัดกรองข้อมูลที่ไม่น่าเชื่อถือ การใช้เวลาออนไลน์ที่มากจนเกินไป กับผู้ปกครองต้องมาช่วยทำการบ้าน ช่วยสอนการเรียน และไม่มีเวลามาดูแลเด็ก [9, 11-14]
ยิ่งไปกว่านั้น เราจะพบปัญหาเชิงเทคนิคจากการทำงานและการเรียนออนไลน์ รวมถึงปัญหาขาดสมาธิจากการขาดปฏิสัมพันธ์ระหว่างครูผู้สอน และนักเรียน ยิ่งไปกว่านั้น เด็กเล็กก็จะมีข้อจำกัดเรื่องนี้ ทำให้ไม่สามารถจดจ่อกับหน้าจอได้นาน ความเครียดที่เพิ่มขึ้นมากกว่าเดิม ครูให้การบ้านที่เยอะขึ้น ตามการเรียนไม่ทัน เมื่อการสอนผ่านไปแล้ว ก็ผ่านไปเลย ไม่สามารถตามมาดูย้อนหลังได้ แถมบรรยากาศไม่เหมือนที่เราเรียนในห้องเรียนที่สามารถสอบถามคุณครู หรือสอบถามเพื่อนได้นั่นเอง [7-9, 11-14]
เมื่อเกิดปัญหาขึ้นแล้ว เราจะพบข่าวว่า
- หลายครอบครัวขาดความพร้อมการเรียนออนไลน์ จนมาเรียนกลางแดด และที่อื่น ๆ อันนี้ตรงกับปัญหาที่กล่าวมาในหัวข้อก่อนหน้าแล้ว
- เด็กเรียนไม่รู้เรื่องมากขึ้น เครียดมากกว่าเดิม จากปัญหาทางเทคนิคของอินเตอร์เน็ต อุปกรณ์ที่ใช้ รวมถึงการเรียนที่เรียนหลายวิชาต่อวันมากขึ้น จากเดิมที่เรียน 3-4 วิชา
- เด็กหลุดจากระบบการศึกษามากขึ้น อันนี้จากปัญหาตามที่กล่าวไว้ข้างบน และปัญหาวิกฤตเศรษฐกิจด้วย
- เด็กป่วยเพิ่มขึ้น เด็กน้ำหนักเกินมากขึ้นจากการขาดการเคลื่อนไหว ที่ต้องนั่งเรียนผ่านทางหน้าจอซึ่งใช้สายตามากกว่าปกติ
- ข่าวที่โรงเรียนจะให้แต่งชุดนักเรียน (ที่ถึงแม้ว่าจะเป็นแค่ข้อเสนอแนะ) และอีกที่หนึ่งที่ให้แต่งเครื่องแบบ ถ่ายคลิปเคารพธงชาติ ตอบแบบสอบถามความรักสถาบันหลักของชาติ ซึ่งก็เป็นปัญหาเดิม ก็คือต้องการควบคุมนักเรียนให้ได้ตามที่มีคนเคยพูดถึงแล้วเป็นอำนาจนิยมในการศึกษาครับ อันนี้ไปดูต่อในเพจนักเรียนเลว และดูในบทความนี้ได้
- ข่าวให้คืนค่าเทอมด้วย เพราะไม่ได้เรียนในโรงเรียน/มหาวิทยาลัยอยู่แล้ว แถมไม่ได้เข้าแล็บกรอส (Gross Anatomy) แล็บทางเคมี เป็นต้น เราจะจ่ายค่าใช้สถานที่ไปทำไมล่ะ?
- และข่าวทางโรงเรียนให้หยุดเรียนออนไลน์บางช่วงเพื่อผ่อนคลายความเครียด กับมอบอุปกรณ์การเรียนให้กับที่บ้านตามข่าวนี้ และข่าวนี้ รวมถึงมีการให้บริจาคอุปกรณ์การเรียนร่วมด้วยตามข่าวนี้ และข่าวนี้ เป็นต้น
ส่วนใครสนใจจะบริจาค ก็จะมีการบริจาคเพื่อส่งต่อไปให้น้อง ๆ ใช้เรียนออนไลน์ช่วงโควิด-19 ได้ครับ ไปตามต่อได้ที่ลิ้งค์นี้ซึ่งเป็นตัวอย่างหนึ่ง
ส่วนถ้าขาดแคลนอุปกรณ์ ทางศธ. กล่าวว่าให้แจ้งทางโรงเรียนได้ครับ
สำหรับผู้อ่านที่สนใจอ่านเพิ่มเติม สามารถอ่านได้ที่ #เรียนออนไลน์ #เรียนออนไลน์จะตายอยู่แล้ว #เรียนออนไลน์เราจะตายกันหมด #การศึกษาฆ่าฉัน #การศึกษาไทย #รับทำการบ้าน เป็นต้น ผู้อ่านจะพบว่ามีปัญหาที่เกิดขึ้นกับการเรียนออนไลน์จริง ส่วนข่าวข้างบนเป็นแค่น้ำจิ้ม
ข้อเสนอแนะ
สำหรับเราแล้วการให้ WFH 100% และเรียนออนไลน์ 100% ก็เป็นไปได้ยาก (ก หลายตัว) ในไทยตามเหตุผลที่กล่าวถึงข้างบนนี้ แต่ของเราขอเพิ่มอีกนิด บรรยากาศแม่งไม่ได้ว่ะ บรรยากาศไม่เหมือนที่ทำงาน ที่โรงเรียนที่จะให้คนมีแรงกระตุ้นที่อยากจะทำงาน อยากจะเรียนมากขึ้น ยิ่งไปกว่านั้นชีวิตในวัยเด็ก วัยรุ่นที่มีการจัดกิจกรรมต่าง ๆ นา ๆ ก็จะขาดหายไป ทำให้เสียเวลาชีวิตในช่วงนี้ (รวมถึงผู้ใหญ่ที่ไม่ได้จัดกิจกรรมตัวอย่างเช่น Outing)
เพราะฉะนั้น เรามองว่าปัญหาโควิดที่ระบาดเพิ่มขึ้นอยู่ในขณะนี้ เราจะมาล็อคดาวน์ซ้ำแล้วซ้ำเล่าไม่ได้ เพราะการล็อคดาวน์ครั้งหนึ่ง (แบบล็อคดาวน์จริง ๆ ตอนเมษาปี 63 ที่รณรงค์อยู่บ้านหยุดเชื้อเพื่อชาติอะไรนั่น) มีค่าใช้จ่ายที่ต้องแลกที่สูงมาก จากการหยุดกิจกรรมทางเศรษฐกิจที่ปิดร้านต่าง ๆ ให้ซื้อข้าวกลับบ้านได้อย่างเดียว
รวมถึงการขาดการชดเชยจากทางภาครัฐ (ที่ล็อคดวาน์ในขณะนี้ ที่มีข่าวว่ากำลังวางแผนที่จะชดเชยที่ยังไม่ประกาศชัดเจน ถึงมีก็มากระปริบกระปรอยแบบคนเป็นโรคติดเชื้อทางเดินปัสสาวะ) ก็จะเกิดข่าวเด็กหลุดจากระบบเพราะไม่มีเงินจ่ายค่าเทอม ไม่มีเงินจ่ายอุปกรณ์การเรียน จุดนี้เรายังเหมือนเดิม คือเอา Universal Basic Income มาจะดีกว่า ไปดูต่อได้ที่รายการ #InHerEyesFriday ของคำผกา (เอามาแปะไว้ด้านล่างนี้) และอื่น ๆ
ข้อสอง เป็นการตรวจโควิดที่ควรจะตรวจได้เองโดยใช้ Rapid Test ได้เลย ซึ่งจุดนี้ทางรัฐได้ประกาศแล้ว กับการติดตามที่มีประสิทธิภาพมากกว่านี้ เท่าที่ทราบจะมีไทยชนะ อะไรชนะก็ตาม และอื่น ๆ เราจะมีข้อมูลส่วนนี้อยู่แล้ว น่าจะเอามาวิเคราะห์ได้ว่าจุดไหนที่ระบาดเยอะก็ปิดทำความสะอาดได้ จุดไหนไม่ระบาดก็ไม่ต้องปิดประมาณนี้ ซึ่งก็มีหลายคนออกมาแนะนำ และเรียกร้องแล้ว
ข้อสาม วัคซีนโควิดที่มีประสิทธิภาพสูงแบบ mRNA อย่างไพเซอร์ (Pfizer-BioNTech) โมเดิร์นนา (Moderna) ยังไม่มีในขณะนี้ (แต่มีประกาศนำเข้าแล้วนะ คงต้องติดตามข่าวอีกที) แต่เรามีวัคซีนซิโนแวค แอสตร้าเซเนกา และซิโนฟาร์มที่ยังมีประสิทธิภาพสูงไม่พอต่อการป้องกันเชื้อกลายพันธุ์ครับ ถึงแม้ว่าเราจะบินไปฉีดที่ต่างประเทศได้แบบที่บินไปสหรัฐฯ แต่คนในประเทศยังไม่ได้ฉีดตัวที่ดีกว่านี้ เราก็จะหยุดโควิดไม่ได้ครับ อันนี้ก็มีหลายคนที่แนะนำ และเรียกร้องแล้ว
สรุปแล้ว
เราไม่แนะนำให้เรียนออนไลน์ รวมถึง WFH 100% ตามที่มีเขียนไปก่อนหน้านั้นครับ ทางรัฐบาลควรจะหยุดการระบาดโควิดที่เพิ่มขึ้นครั้งนี้ให้จบเร็วที่สุดด้วยการตรวจที่มากพอ การติดตามที่มีประสิทธิภาพ และวัคซีนที่มีคุณภาพสูง รวมถึงการชดเชยที่เพียงพอ ไม่ต้องมีเงื่อนไขเยอะแยะ เอาเป็น Universal Basic Income ดีกว่า
แหล่งอ้างอิง
[1] BRIEF 1.1K ศบค. ประกาศล็อกดาวน์ มีผลพรุ่งนี้ ด้าน ‘ประยุทธ์’ ประกาศ ไม่รับเงินเดือน 3 เดือน [Internet]. 2021 [cited 19 July 2021]. Available from: https://thematter.co/brief/148556/148556
[2] สรุปมาตรการล็อกดาวน์ เคอร์ฟิว ขยายพื้นที่ – ขยายเวลา สกัดกั้นเดินทางข้ามเขต เช็กกิจการไหนเปิดได้ [Internet]. pptvhd36.com. 2021 [cited 19 July 2021]. Available from: https://www.pptvhd36.com/news/%E0%B8%AA%E0%B8%B1%E0%B8%87%E0%B8%84%E0%B8%A1/151969
[3] Telecommuting – Wikipedia [Internet]. En.wikipedia.org. 2021 [cited 19 July 2021]. Available from: https://en.wikipedia.org/wiki/Telecommuting
[4] Internet User ในประเทศไทย 2564 ผู้ใช้งานอินเทอร์เน็ตไทยมากแค่ไหนเมื่อเทียบกับโลก – Marketeer Online [Internet]. Marketeer Online. 2021 [cited 19 July 2021]. Available from: https://marketeeronline.co/archives/208372
[5] จะ work from home ยังไงให้เวิร์ก? รวม 10 แอพฯ สำหรับมนุษย์ออฟฟิศที่ทำงานจากบ้าน [Internet]. The MATTER. 2021 [cited 19 July 2021]. Available from: https://thematter.co/social/10-apps-for-working-at-home/104472
[6] 31 โปรแกรม work from home (ทำงานจากที่บ้าน) อัพเดท ระลอกใหม่ ล่าสุด [Internet]. 2021 [cited 19 July 2021]. Available from: https://www.brandingchamp.com/work-from-home/
[7] Work from home คืออนาคตของการทำงานต่อจากนี้? [Internet]. krungsri.com. 2021 [cited 19 July 2021]. Available from: https://www.krungsri.com/th/plearn-plearn/work-from-home-is-the-future
[8] Work from Home มีทั้งบวกและลบ มีเวลามากขึ้นแต่ประสิทธิภาพลดลง | Brand Inside [Internet]. Brand Inside. 2021 [cited 19 July 2021]. Available from: https://brandinside.asia/kresearch-work-from-home-good-or-bad/
[9] สรุปข้อดีข้อเสีย การ ‘เรียนออนไลน์’ ดีหรือไม่ อย่างไร [Internet]. www.thairath.co.th. 2021 [cited 19 July 2021]. Available from: https://www.thairath.co.th/lifestyle/tech/1848004
[10] กรุงเทพฯ ดุจเทพสร้าง รถติดหนาแน่นอันดับที่ 7 ของเอเชีย อันดับที่ 11 ของโลก [Internet]. Brand Inside. 2021 [cited 19 July 2021]. Available from: https://brandinside.asia/bangkok-traffic-index-2019/
[11] หัวไม่แล่น เรียนไม่ไหว ปัญหาที่นักเรียนกลับมาเผชิญ หลังเรียนออนไลน์อีกครั้งในช่วงวิกฤต [Internet]. The Matter. 2021 [cited 19 July 2021]. Available from: https://thematter.co/quick-bite/online-study-again/132190
[12] ยกปัญหา 8 ข้อ “เรียนออนไลน์” วันแรกวุ่น [Internet]. Thansettakij. 2021 [cited 19 July 2021]. Available from: https://www.thansettakij.com/politics/434933
[13] คำเปรม พ. ถอดรหัสโควิด ระลอก3 สารพัดปัญหาเรียนออนไลน์ [Internet]. มติชนออนไลน์. 2021 [cited 19 July 2021]. Available from: https://www.matichon.co.th/education/news_2696116
[14] เรียนออนไลน์ไม่ใช่เรื่องง่าย เข้าใจปัญหาผ่านคุณครูในวันที่ต้องเปลี่ยนจากกระดานเป็นหน้าจอ – BrandThink [Internet]. Brandthink.me. 2021 [cited 19 July 2021]. Available from: https://www.brandthink.me/content/online-study-in-thailand
